Wie mij kent weet dat ik een bijzondere band heb met Sinterklaas. Ik ken de goedheiligman persoonlijk en uiteraard ken ik ook zijn trouwe Pieten. Als je in zo’n feest de glansrol mag vervullen dan weet je waar het om gaat: feest, gewoon feest, waarin groot en klein meedoen. De kleintjes in overtuiging dat de mythische figuren echt zijn, de groten spelen het spel met overtuiging mee. En na afloop is iedereen blij met pepernoten, cadeaus, gedichten en surprises. Het is een echt gezinsfeest. Heerlijk.

Elk jaar gaan er ook wel weer stemmen op tégen de figuur van Zwarte Piet. In de argumenten komen geregeld woorden voor zoals racisme en discriminatie, soms zelfs het slavernijverleden. Ik wil die gevoelens overigens geenszins bagatelliseren. Natuurlijk hóef je Sint en Pieten niet leuk te vinden. Je hebt dan wel een minderheidsstandpunt. Overigens: het moge duidelijk zijn dat Nederland niet trots hoeft te zijn op zijn slavernijverleden.  Je kunt niet genoeg benadrukken dat racisme en discriminatie in onze samenleving geen enkele plaats horen te hebben, en om dat te vinden hoeven je voorouders écht geen plantageslaaf te zijn geweest.

Sint en Pieten hebben alles te maken met oeroude mythen en legenden.

Terug naar Sinterklaas en zijn Pieten. De rol van Piet is de laatste jaren al flink veranderd. van dom hulpje met vreselijk accent naar de rechterhand van de Sint. Ook dan gaat niet altijd alles goed. In het Sinterklaasjournaal is het altijd weer afwachten wat er nú weer weg is door toedoen van onoplettende Pieten – tot complete stoomboten aan toe.

De huidige figuren van Sinterklaas en Zwarte Piet zijn goeddeels gebaseerd op het werk van Jan Schenkman, van wiens hand in 1850 het boek St. Nikolaas en zijn knecht verscheen. Uiteraard was voor die tijd Sinterklaas ook al bekend in de lage landen.  Het schilderij van Jan Steen uit 1665 toont een aantal bekende elementen: de schoen, de schoorsteen waardoor de cadeaus werden geworpen.
Zelfs al in de middeleeuwen was de Sint bekend. Kennelijk nog zonder Piet, beweren internetbronnen

Ga je nog verder terug in de tijd, dan is de overeenkomst van de Sint met de Teutoonse god Wodan meer dan oppervlakkig. Wodan reed in stormachtige nachten door de hemelen op zijn achtvoetig paard Sleipnir, gekleed in een wijde mantel, met een breedgerande hoed en met een magische speer. Zijn kraaien Hugin en Munin (gedachten en geheugen) zwierven over de wereld, luisterden wat de mensen aan het doen waren en rapporteerden dat weer aan Wodan. Zwarte Piet luistert nog altijd aan de schoorsteen. Wodan was ook de god van de dichtkunst. Hebben we ons Sinterklaasrijm aan hem te danken? Dat de katholieke kerk de Christelijke feesten heeft gekoppeld aan al eerder bestaande ‘heidense’ feestdagen is natuurlijk bekend. Sint Nicolaas lijkt naar mijn idee niet voor niets op Wodan, kerst valt niet voor niets in de midwinterperiode, op dezelfde dag als het Romeinse Mithrasfeest van de Sol Invictus, het paasfeest wordt nog altijd omgeven met pre-christelijke vruchtbaarheidssymbolen zoals eieren en hazen.

In tegenstelling tot wat menigeen denkt is Sinterklaas geen puur Nederlands en Vlaams feest. Vergelijkbare mythische figuren vind je door heel West-en Midden-Europa. Ik zou bijna zeggen: in het hele gebied waar ooit Teutoonse goden werden vereerd (Wodan, Donar, Thor, etc.) Ze worden vaak zelfs Sint-Nicolaas genaamd, of een variant daarop. Die Sinten lijken verbazend veel op elkaar: witte baard, wijde mantel, vaak een bisschop-achtig kostuum. Ze zijn actief in de hele midwinter. In de Alpenlanden wordt de Sint vergezeld door een wel heel vreemde Zwarte Piet: Krampus.  Een soort duivelsfiguur met hoorns en een masker. Een probaat recept om stoute kinderen tot de orde te roepen, en vergelijkenderwijs is onze Zwarte Piet een zeer goedaardig figuur. Eigenlijk wordt de Sint overal wel begeleid door een wat duistere figuur, in Duitsland bijvoorbeeld Knecht Ruprecht.

Krampus, Knecht Ruprecht en Zwarte Piet komen niet uit de lucht vallen. Misschien moet een historicus zich er eens over buigen: wat is de overeenkomst tussen deze figuren? Hoe hangen al deze mythen en legenden aan elkaar? Kan het zo zijn dat vóór 1850 de Nederlandse Sint werd begeleid door een heel andere knecht: een voorloper die leek op de angstaanjagende Krampus of een duistere Ruprecht? Een soort figuur zoals nu nog rondwandelt bij het Terschellingse Sunderum? En dat onderwijzer Jan Schenkman in 1850 deze duivelsfiguren heeft vervangen door de veel goedmoediger Zwarte Piet die we nu kennen? Dat is speculatie, maar het zou best kunnen.

Ik durf de stelling wel aan dat het feest van Sinterklaas en zijn Zwarte Piet de echo is van een wel heel verre historie, van een eeuwenlange overlevering van mythen en legenden. Alleen de echo: de echte klank is al lang weggestorven. Wie Zwarte Piet over de rand van de stoomboot wegwerkt, gooit een heel lange traditie overboord. Maar dat Zwarte Piet een bewuste poging zou zijn om ons slavernijverleden nog eens op te hemelen: nou, nee.

*****

UPDATE 24 juli 2020. Tijden en inzichten veranderen. De Sint zal in het MCL met ingang van 2020 niet meer vergezeld worden door zwarte Pieten, maar door roetveegpieten. Of Pieten met een ander kleurtje. Feest voor iedereen!